Όχι, δεν φταίω εγώ

Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που συναντά κανείς, όταν θελήσει να εξετάσει τον εαυτό του, με σκοπό να βελτιωθεί, είναι η άρνηση της ευθύνης. Είναι οι περιπτώσεις εκείνες, όπου μονολογούμε (σιωπηρά ή όχι) ρίχνοντας το φταίξιμο στον άλλον για ό,τι κάναμε ή πρόκειται να κάνουμε, για ό,τι μας συμβαίνει ή πρόκειται να συμβεί.

Το ζήτημα της ευθύνης είναι κεφαλαιώδους σημασίας, καθώς δηλώνει τη στάση μας απέναντι στον εαυτό μας ως προς τις πράξεις μας. Eυθύνη σημαίνει ότι αναγνωρίζω πως μια πράξη (απόφαση, δράση κτλ.) είναι δική μου επιλογή, ότι εγώ είμαι ο «δημιουργός» της. Με τη σειρά της, αυτή η αναγνώριση συνεπάγεται την αποδοχή εκ μέρους μου όλων των συνεπειών που θα προκύψουν από την πράξη αυτή, είτε θετικών είτε, κυρίως, αρνητικών.

Η εκάστοτε προσπάθεια αποφυγής της ευθύνης για μια πράξη σημαίνει κυρίως ότι θέλω να αποφύγω την παραδοχή ότι είμαι εγώ η αιτία για τις αρνητικές της συνέπειες. Κανείς δεν έχει πρόβλημα να θεωρηθεί «δημιουργός» θετικών συνεπειών και επιτυχιών. Δύσκολα όμως κάποιος θα παραδεχτεί πως είναι ο «φταίχτης» για οτιδήποτε αρνητικό, μικρό ή μεγάλο – ειδικά μεγάλο.

Η ευθύνη έχει συνδεθεί ουσιαστικά με την αρνητική πλευρά των πράξεων. Γι’ αυτό και δημιουργεί συνήθως αρνητικά συναισθήματα, όπως φόβο, άγχος κτλ. Όταν ακούμε ή όταν λέμε «εσύ είσαι υπεύθυνος» στις περισσότερες περιπτώσεις είναι για να μας καταλογίσουν ή να καταλογίσουμε εμείς σε κάποιον την «πατρότητα» μιας άσχημης εξέλιξης.

Στην πραγματικότητα η ευθύνη αποτελεί έναν από τους πλέον θετικούς παράγοντες στη διαμόρφωση του τρόπου ζωής μας. Ο λόγος είναι ότι μας υπενθυμίζει με τον πλέον αδιαμεσολάβητο τρόπο ότι εμείς παίρνουμε τις αποφάσεις κι όχι κάποιος άλλος. Κι από τη στιγμή που εμείς αποφασίζουμε, μπορούμε να αλλάξουμε τις αποφάσεις μας. Μια πιθανή άσχημη συνέπεια θα πρέπει να μας κάνει να φροντίζουμε όχι να αποποιηθούμε τις ευθύνες μας, αλλά να γίνουμε πιο προσεκτικοί στις επιλογές μας. Από τη στιγμή που επιλέγουμε, γιατί να λειτουργήσουμε με οκνηρία και να αφήσουμε τα πράγματα «στην τύχη» τους, δηλαδή να αφεθούμε σε εύκολες λύσεις και επιλογές συνήθειας, οι οποίες δεν μας εκφράζουν αλλά και είναι πιθανό να έχουν άσχημες συνέπειες;

Είναι όμως πάντοτε μια απόφαση που παίρνουμε δική μας επιλογή; Οι επιδράσεις που δεχόμαστε από τους γύρω μας, αλλά και από την κοινωνία ως σύνολο είναι γεγονός ότι ορισμένες φορές παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στις επιλογές μας. Για παράδειγμα, το ότι η κλοπή θεωρείται κάτι κακό, και γι’ αυτό τιμωρείται, είναι μια ηθική θέση που μας δίνεται από την κοινωνία, μέσω των γονιών, των φίλων και των νόμων. Αυτή η θέση θα επηρεάσει τη σκέψη μας, αν υποθέσουμε ότι βρισκόμαστε μπροστά στο δίλημμα του να κλέψουμε ή να μην κλέψουμε κάτι.

Αν αρνηθούμε αμέσως την πράξη της κλοπής, αυτό σημαίνει ότι έχουμε υιοθετήσει, δηλαδή έχουμε κάνει δική μας την ηθική θέση ότι η κλοπή είναι κάτι κακό. Αν στο σκεφτούμε, τότε επεξεργαζόμαστε τα υπέρ και τα κατά τόσο των συνεπειών της ίδιας της πράξης όσο και των συνεπειών που συνοδεύουν την πράξη (π.χ. αν μας πιάσουν, θα στιγματιστούμε ως κλέφτες). Σε κάθε περίπτωση, όμως, όπως είναι φανερό, είμαστε εμείς που αποφασίζουμε, είτε η απόφαση αυτή στηρίζεται ξεκάθαρα σε δικές μας διαμορφωμένες ιδέες είτε έχουμε υιοθετήσει ιδέες άλλων ή της κοινωνίας γενικότερα. Οπότε, σε κάθε περίπτωση, είμαστε υπεύθυνοι για τις επιλογές μας, άρα είμαστε υπεύθυνοι για τις συνέπειές τους.

Θα πρέπει, τέλος, να επισημανθεί, ότι υπάρχουν περιπτώσεις, κατά τις οποίες πράγματι δεν είμαστε εμείς οι «δημιουργοί» των όσων υφιστάμεθα. Εδώ η ευθύνη μας έγκειται όχι στα όσα θα υποστούμε, αλλά στον τρόπο που θα αντιδράσουμε σε αυτά. Μπορεί να μην είμαστε εμείς υπεύθυνοι για μια μπόρα, αλλά είμαστε απολύτως υπεύθυνοι για το αν θα βγούμε κρατώντας ομπρέλα.

Μιχάλης Κατσιμίτσης, PhD